سد پرس ، گزارش فنی–توجیهی اهمیت ساخت سد بختیاری برای احیای ظرفیت سد دز و مدیریت رواناب
۱. مقدمه
حوضه آبریز دز با مساحتی حدود ۲۱,۷۰۰ کیلومترمربع و میانگین آورد سالانه بین ۷ تا ۸ میلیارد مترمکعب، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین انرژی برق‌آبی و آب کشاورزی کشور به‌شمار می‌رود. سد دز به‌عنوان سازه‌ای بتنی دو قوسی با ظرفیت اولیه ۳.۳ میلیارد مترمکعب از سال ۱۳۴۱ بهره‌برداری شده و نقش کلیدی در تنظیم رواناب، تولید برق‌آبی و تأمین آب شرب و کشاورزی در خوزستان دارد.
با گذشت بیش از شش دهه از بهره‌برداری، این سد با دو چالش اساسی مواجه شده است:
۱. رسوب‌گذاری شدید که منجر به کاهش محسوس ظرفیت مفید مخزن شده است.
۲. ناتوانی در ذخیره و تنظیم کامل رواناب سالانه به‌خصوص در سال‌های پرآب، که منجر به رهاسازی اجباری و اتلاف منابع آبی می‌شود.
احداث سد بختیاری در بالادست سد دز به‌عنوان یک راهکار جامع، می‌تواند همزمان عمر مفید سد دز را افزایش دهد و راندمان مدیریت رواناب را در کل حوضه به‌شکل چشمگیری ارتقا بخشد.
۲. وضعیت فعلی سد دز
۲.۱ کاهش ظرفیت مفید مخزن
• ظرفیت اولیه مخزن: ۳.۳ میلیارد مترمکعب (۱.۱ میلیارد مترمکعب حجم مرده).
• بر اساس آخرین آمار، بیش از ۶۵۰ میلیون مترمکعب رسوب در مخزن انباشته شده است که بخش عمده حجم مرده و بخشی از حجم مفید را پر کرده است.
• رسوب‌گذاری سالانه به‌طور متوسط ۱۴ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود.
۲.۲ مشکل در مدیریت رواناب
• ظرفیت فعلی مفید سد به حدود ۲ تا ۲.۲ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
• در سال‌های با آورد بالا، مخزن در مدت کوتاهی پر شده و ناچار به سرریز و رهاسازی اضطراری آب می‌شود.
• نبود سد ذخیره‌ای دیگر در بالادست باعث می‌شود بخش زیادی از رواناب سالانه بدون استفاده مفید از دست برود.
۳. سد بختیاری و نقش آن در کنترل رسوب و مدیریت رواناب
۳.۱ مشخصات کلی سد بختیاری
• محل احداث: رودخانه بختیاری، شاخه اصلی رود دز، استان لرستان.
• نوع سازه: بتنی دو قوسی.
• ارتفاع: حدود ۳۱۵ متر (بلندترین سد دو قوسی جهان در صورت احداث).
• ظرفیت مخزن: حدود ۴.۸ میلیارد مترمکعب.
• نیروگاه: ظرفیت نصب ۱۵۰۰ مگاوات و تولید سالانه حدود ۳ میلیارد کیلووات ساعت.
۳.۲ کنترل رسوب و احیای ظرفیت سد دز
• بیش از ۷۰٪ رسوبات ورودی به سد دز از رودخانه بختیاری منشأ می‌گیرد.
• سد بختیاری این رسوبات را در مخزن خود نگه می‌دارد و از ورود آن‌ها به مخزن سد دز جلوگیری می‌کند.
• این امر می‌تواند عمر مفید سد دز را چند دهه افزایش دهد و ظرفیت مفید فعلی را تثبیت کند.
۳.۳ ارتقای مدیریت رواناب
• با دو مخزن بزرگ در مسیر رودخانه (بختیاری + دز)، امکان تنظیم چندساله رواناب فراهم می‌شود.
• سد بختیاری می‌تواند در زمان‌های پرآب، آب مازاد را ذخیره و در دوره‌های کم‌آب به سد دز منتقل کند.
• ترکیب بهره‌برداری دو سد می‌تواند ضریب بهره‌برداری از رواناب حوضه را از حدود ۴۰٪ فعلی به بیش از ۸۰٪ افزایش دهد.
۴. مزایای ساخت سد بختیاری در مدیریت رواناب
۴.۱ افزایش ظرفیت نگهداشت آب
• مجموع ظرفیت مخازن دو سد به بیش از ۸ میلیارد مترمکعب می‌رسد که امکان ذخیره‌سازی کامل رواناب سالانه را در اغلب سال‌ها فراهم می‌کند.
۴.۲ کاهش خسارات ناشی از سیلاب
• سد بختیاری قادر به مهار و تعدیل پیک سیلاب‌هاست و از فشار ناگهانی بر سد دز و سرریز اضطراری جلوگیری می‌کند.
۴.۳ بهبود تأمین آب کشاورزی و شرب
• تثبیت و افزایش حجم ذخیره‌شده، امکان برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای آبیاری و تأمین آب شرب پایدار در استان خوزستان و حتی فراتر از آن ایجاد می‌کند.
۴.۴ افزایش تولید انرژی برق‌آبی
• با تأمین دبی ورودی یکنواخت‌تر به سد دز، نیروگاه آن می‌تواند در تمام طول سال در ظرفیت بهینه فعالیت کند.
• نیروگاه سد بختیاری نیز به تنهایی تولید قابل‌توجهی برق خواهد داشت.
۵. نتیجه‌گیری
با توجه به کاهش شدید ظرفیت مفید سد دز بر اثر رسوب‌گذاری، و ناتوانی این سد در ذخیره کامل رواناب سالانه، احداث سد بختیاری اقدامی ضروری و استراتژیک است که:
۱. رسوبات عمده ورودی به سد دز را مهار و عمر مفید آن را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
۲. ظرفیت ذخیره‌سازی و مدیریت رواناب کل حوضه را دو برابر می‌کند و راندمان بهره‌برداری از آب را به بالای ۸۰٪ می‌رساند.
۳. امنیت آبی، کنترل سیلاب و تولید برق‌آبی را در مقیاس ملی ارتقا می‌دهد.
بنابراین، سرمایه‌گذاری در ساخت سد بختیاری نه تنها یک پروژه عمرانی، بلکه راهکار کلان‌مدیریتی برای حفظ زیرساخت‌های حیاتی آبی و انرژی کشور است.
