در بیش از یک دهه اخیر مطالب بیشماری در خصوص شوری آب گتوند و تاثیر این سد بر آب شرب ، کشاورزی و حتی مصارف احشام برای شهرهای پایین دست سد منتشر شده است و همه کارشناسان علت این موضوع را جابجایی غیر کارشناسی مکان احداث سد و درگیر شدن مخزن سد با کوه نمک می دانند .
این موضوع در دهه اخیر طبعاتی زیادی نیز به همراه داشته است که علاوه بر بخش کشاورزی در پایین دست سد که باعث خم شدن سر نخل های سر به فلک کشیده آبادان و خرمشهر شد، تغییراتی را در اکوسیستم خوزستان بوجود آورده است که در این رابطه مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر در مصاحبه ای در سال ۹۹ در خصوص احداث سد گتوند و آسیبی که به برخی آثار تاریخی وارد کرده است، گفت: سد گتوند ۱۰ برابر دهه‌های گذشته به آثار تاریخی آسیب زده است.
محمدرضا بهادری اظهار داشت: با توجه به شوری که در سد گتوند اتفاق افتاد علاوه بر تبعات کشاورزی در پایین دست، موجب فرسایش آثار تاریخی نیز شده است و در حال حاضر یک کار پژوهشی در این زمینه شروع کرده‌ایم و به صورت منظم مساله شوری آب را در مقاطع مختلف با توجه به دبی مختلف در فصول و بازه‌های زمانی بررسی می‌کنیم.
اما در مطالعاتی که دکتر مهدی قمشی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز ر سال ۹۲ انجام داد ثابت شد که تجمع نمک در مخزن سد گتوند حالا به بیش از ۷ میلیون تن رسیده و او می گوید: مقدار شوری تجمع یافته در مخزن سد گتوند در این یک سال بیش از دو برابر شده است. وزن نمک ذخیره شده در آب مخزن در انتهای سال ۹۰ حدود ۳/۳ میلیون تن بوده که در پایان سال ۹۱ به ۸/۷ میلیون (هفت و هشت دهم میلیون) تن رسیده است.
قمشی در تشریح وضعیت لایه های آب مخزن سد می گوید: شوری (EC) آب لایه های بالایی مخزن کم و در حدود ۵۰۰ میکروموس بر سانتی متر مربع است اما هر چه به عمق مخزن می رویم شوری این لایه ها بیشتر می شود. تا جایی که شوری (EC) آب لایه های پایینی مخزن به ۱۵۰ هزار میکروموس می رسد که حدود سه برابر شوری خلیج فارس است. در حال حاضر ۱۴۰ میلیون مترمکعب آب در مخزن سد با شوری بین ۱۰ هزار تا ۱۵۰ هزار میکروموس ذخیره شده است. به عبارتی حدود ۵۰ متر از ارتفاع آب درون مخزن را آب شور با EC بالاتشکیل می دهد.
این استاد دانشکده علوم آب با اشاره به راهکار مدیران سد گتوند برای کنترل شوری مخزن، توضیح می دهد: در حال حاضر بخشی از آب شور مخزن (که در لایه های عمقی قرار دارد) با آب شیرین مخزن (که در لایه های سطحی قرار دارد) با یکدیگر مخلوط و سپس به پایین دست هدایت می شود. به این ترتیب بخشی از شوری و نمک موجود در مخزن در حال تخلیه به پایین دست است تا بدین وسیله وضعیت لایه بندی در مخزن سد کنترل شود.
مسوولان به این وسیله میزان شوری آبی که از خروجی سد رها می شود را در مرز بحرانی نگه می دارند. شوری این آب بین یک هزار و ۳۰۰ تا ۲ هزار میکروموس متغیر است «البته شوری آب این مقطع از کارون قبل از آبگیری سد گتوند حدود ۷۰۰ میکروموس بوده است». اما این راهکار برای تعادل لایه های مخزن کافی نبوده و افزایش تجمع شوری ادامه داشته است. به عبارتی مساله شوری آب مخزن سد بغرنج تر می شود. اگر این را به تغییرات دمایی پاییز و احتمال وقوع سیلاب اضافه کنیم، می بینیم که پاییز امسال خطر شوری بیشتری، پایین دست را تهدید خواهد کرد و شرایط بحرانی در انتظار رودخانه کارون است.
اگر چه اکنون حجم آبی که شوری بالادارد به نسبت کل ذخیره مخزن زیاد نیست اما فقط در صورتی می توان با اطمینان از سد بهره برداری کرد که تخلیه شوری به مکان های مطمئن انجام شود. این شوری نباید بیشتر از این انباشته شود و اگر به زودی فکر اساسی برای تخلیه نمک ها نشود، تجمع شوری دردسرساز خواهد بود. این وضعیت حکم یک بمب نمکی بالای سر خوزستان را دارد. قمشی اضافه می کند: البته باید درباره مکان های تخلیه آب شور سد گتوند نیز بررسی دقیقی به عمل آید زیرا وضعیت فعلی (که مقداری از آب شور مخزن را با آب کارون مخلوط می کنند) اصلامطلوب نیست. به نظر می رسد که تنها تخلیه به خلیج فارس است که می تواند شرایط را بهتر کند. در این مورد نیز باید برآورد اقتصادی انجام شود تا مشخص شود که آیا این اقدام توجیه پذیر است یا خیر. ضمن اینکه این مقدار آب باید به گونه یی خارج شود که به محیط زیست و رودخانه کارون آسیب وارد نشود. به گفته او، مساله دیگری که نباید از نظر دور داشت این است که سد گتوند علاوه بر مساله شوری مسائل دیگری از جمله نشت نفت از چاه های نفتی واقع شده در مخزن را دارد که باید به صورت جداگانه کارشناسی و بررسی شوند. اما آنچه اکنون به صورت جدی می توان گفت این است که مساله سد گتوند دارد بحرانی تر می شود و مانند ظرف آبی می ماند که در حال گرم شدن است و رفته رفته به درجه جوش خود نزدیک تر می شود.
حالا پس از گذشت یک دهه از این موضوع ، روزنامه آرمان امروز در بازدید از سد گتوند تیتر زده است “«آب سد گتوند » شیرین مثل عسل” و در این مطلب اشاره کرده است که : احساس ما از واژه کوه نمک، کوهی سفید مشرف به سد بود، اما به غیر از چند لکه سفید در صخره های اطراف سد چیزی ندیدیم. آنها سنگ های سفیدی بودند که برای بررسی آنها، سنگ را مزه مزه کردیم چون احساس می کردیم سنگ نمک است، اما آن هم شور نبود! و یک سنگ ساده بود. مسئولان سد و شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اصرار بسیار داشتند که هر کجا خبرنگاران تمایل دارند و برای رفع شَک، سطلی را در درون سد بیندازند و مقداری آب بچشند تا به وسیله دستگاه EC Meter (یک پارامتر برای سنجش میزان نمک محلول در آب) میزان نمک آن سنجیده شود. اما EC آب در مناطق مختلف (پشت سد و خروجی سد) حدود ۹۰۰ تا ۹۵۰ EC بود، در حالی که EC آب مطلوب طبق استانداردهای سازمان استاندارد ۱۶۵۰ EC است!.
در این خصوص مدیر بهره برداری سد و نیروگاه سد گتوند می گوید: «از گتوند تا اهواز هر چه کارخانه صنعتی، پساب زهکشی و سموم کشاوری و صدها آلاینده دیگر بدون تصفیه وارد کارون می شود و همین امر باعث می شود که هر چه آب مسیر بیشتری را طی کند، کیفیت آن نیز کاهش پیدا کند. کارون از از چند شهر و ده ها روستا و کیلومترها زمین کشاورزی و سالن پرورش ماهی عبور می کند و بنابراین آبی که به آنجا می رسد بسیار بی کیفیت است.» با این حال مسئولان سد از خبرنگاران، کارشناسان محیط زیست و دیگر مردم دعوت کردند که به سد گتوند بیاند و خود واقعیت گتوند را از نزدیک ببینند. با این حال نادران در پایان صحبت هایش برای خبرنگاران تصاویری را نشان می دهد که از آن به عنوان نمک گتوند یاد می شود و می گوید: «دره کایدان یک رودخانه آب شور دارد و بعضی افراد می روند و از داخل دره عکس می گیرند و عکس های ساحل نمکی آن را به جای گتوند در شبکه های اجتماعی منتشر می کنند. این عکس ها ارتباطی به سد گتوند ندارد. برخی از کشاورزان منطقه از آب این رودخانه استفاده کردند و زمین هایشان شور شد، چون EC آب در رودخانه کایدان ۱۰ هزار است!. ولی در فضای مجازی آن را مربوط به سد گتوند می دانند.»
قطعا ما نیز معتقدیم و ایمان داریم که سد گتوند تنها عامل افت کیفیت اب کارون نیست و در این میان پساب نیشکر ، صنایع مختلف در مسیر حرکت کارون و فاضلاب های شهری و صنعتی در این موضوع دخیل هستند و بی شک نقش چشمگیری دارند، اما اینکه گفته شود آب گتوند عسل شده است نیز کمی با اصل واقعیت فاصله دارد و باعث ایجاد تناقضات فراون در ذهن مخاطبین می شود.
حالا با توجه به صحبت های مدیر بهره برداری سد و نیروگاه گتوند و ادعای روزنامه آرمان امروز ، مشکل شوری آب سد گتوند کاملا حل شده است و آب خروجی نیز تبدیل به عسل شده است !
در پایان تنها یک سوال مهم بی پاسخ می ماند آن هم اینکه : با فرض اینکه از سال ۹۲ نمکی به مخزن سد اضافه نشده است ، در سال ۹۲ طی تحقیقی، وجود بیش از ۷ میلیون تن نمک در مخزن سد گتوند گزارش شده است ، آیا این نمک همچنان در مخزن موجود است یا در پایین دست رها شده است ؟!
شایان ذکر است که اخیرا تور رسانه ای به همت آب نیرو در سد گتوند برگزار شد و از برخی رسانه ها دعوت بعمل آمد که رسانه سدپرس بعنوان تنها رسانه تخصصی حوزه وزارت نیرو در خوزستان نیز دعوت نشده بود وگرنه سوالات بالا در همان جلسه مطرح می شد.
