سد پرس ،مسئله آب در سرزمین ایران که در منطقه عموماً خشک قاره آسیا واقع شده است، چالشی همیشگی برای دولت‌ها بوده و طی سال‌های اخیر با تشدید پیامدهای تغییر اقلیم با ابعاد قابل گسترده‌تری ظهور و بروز پیدا کرده است، به گونه‌ای که در ماه‌های اخیر مسئولان بخش آب از ورود به پنجمین خشکسالی متوالی کشور خبر دادند.
به طور معمول میانگین بارش‌ها در کشور یک سوم نرم بارش‌های جهانی و رقمی معادل ۲۳۰ میلی‌متر در سال است و در عین حال حجم تبخیر آب به دلیل شدت تابش خورشید سه برابر میانگین جهانی است. بر همین اساس نیز از ۴۰۰ میلیارد مترمکعب نزولات جوی سالانه، کمتر از ۱۰۰ میلیارد مترمکعب تبدیل به منابع آبی قابل برداشت و استحصال می‌شود.
در این بین توسعه ظرفیت‌های بخش کشاورزی و عدم بهره‌وری آب در این بخش نه تنها سبب مصرف ۹۰ درصد از منابع آبی موجود در آن می‌شود، که بنا بر آمارها تا کنون ۵۰ درصد از منابع آب تجدیدناپذیر کشور نیز عمدتاً به مصارف فعالیت‌های کشاورزی رسیده است، منابعی که طی میلیون‌ها سال در میان لایه‌های زمین شکل گرفته‌اند و کشورها اغلب به عنوان ذخیره و گنجینه پنهان و بین نسلی خود به آن نگریسته و از آن محافظت می‌کنند.
نتیجه وضعیت موجود شرایطی است که از آن تحت عنوان بحران آبی یاد می شود و بر اساس گزارش‌های منتشر شده به خشک شدن ۸۰ درصد تالاب‌ها و ثبت ۴۲۲ دشت ممنوعه در کشور انجامیده است و تهدیدهایی چون فرونشست زمین، پدیده ریزگردها، شور شدن و افت کیفیت آب چاه‌ها و خالی شدن بسیاری از روستاها را در نتیجه بی آبی و خشکسالی به همراه داشته است.
بر اساس برنامه هفتم توسعه مصرف آب در بخش کشاورزی با ارتقاء بهره‌وری باید به ۶۵ میلیاردمترمکعب برسد و این در شرایطی است که چشم اندازها و پیامدهای تغییر اقلیم، گواه تداوم و تشدید خشکسالی و کم آبی در منطقه خارمیانه و از جمله ایران است، وضعیتی که توجه همزمان به دو شاخص مهم یعنی «تامین امنیت غذایی» و «سازگاری با کم آبی» را در مرکز توجه همگان قرار داده است.
بر همین اساس نیز طبق قانون الگوی کشت ، بخش کشاورزی باید خود را با شرایط آبی کشور سازگار کرده و به سمت تولید محصولات استراتژیک همچون گندم، جو، غلات، دانه‌های روغنی برود.
در این بین با تغییر رویکردها، از کشاورزی در سطح (افقی) و انتقال آن به فضای گلخانه‌ای (عمودی) نه تنها تولید محصولات کشاورزی افزایش یافته که در مصرف آب نیز صرفه‌جویی چشمگیری رخ خواهد داد.
از دیگر رویکردها تغییر رویه‌های تامین معاش برای جمعیت ۴ میلیونی فعالان بخش کشاورزی، به ویژه در مناطق کم آب مانند فلات مرکزی است، منطقه‌ای که ۶۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده و تنها از ۱۰ درصد منابع آبی آن بهره‌مند است! پیشنهاد سیاستگذاران کشور در این رابطه جایگزینی دیگر فعالیت‌های اقتصادی همانند صنعت و یا خدمات با مشاغل کشاورزی به ویژه در مناطق خشک و کم آب است، چرا که به روایت آمار(سال ۱۳۹۹) در حالی که برای ایجاد یک شغل در بخش کشاورزی به‌طور متوسط ۲۱ هزار مترمکعب آب مصرف می‌شود، این میزان در بخش صنعت تنها ۴۵۰ مترمکعب و در بخش خدمات فقط ۸۰ مترمکعب بوده است.
این در حالی است که به عنوان مثال در سال‌های اخیر و به دلیل جذابیت بازار محصول پر‌آب‌بری چون برنج، کشت این محصول حتی در فلات مرکزی و مناطق دچار بحران فرونشستی چون اصفهان نیز رواج چشمگیری داشته است.
در این شرایط و طی سال‌های اخیر تحت تاثیر عوامل مختلف، کشور رویکرد جدی به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر داشته است و با توجه به ظرفیت روزهای پرشمار آفتابی در مناطق کم آب، این صنعت نه تنها می‌تواند راه برون رفت کشور از بحران ناترازی انرژی باشد که گزینه‌ای مناسب را برای جایگزینی اشتغال بخش کشاورزی فراهم کند، به عبارت دیگر با انتقال بخش قابل توجهی از کشت محصولات کشاورزی به سطح گلخانه‌ها نه تنها صرفه‌جویی قابل توجهی در مصرف آب به عمل می‌آید و امنیت غذایی کشور حفظ می‌شود که اراضی بسیاری آزاد شده و می‌تواند مهیای احداث مزارع خورشیدی شود.
این مزارع با سرمایه‌های خرد و متوسط متوسط بخش خصوصی قابل راه‌اندازی بوده و می‌تواند آفتاب را جایگزین آب در سبد معیشت بسیاری از کشاورزان کند، تجربه آزموده و شاهد ماجرا در این رویکرد نیز راه اندازی پنل‌های خورشیدی برای اقشار تحت پوشش نهادهای حمایتی است که هم اکنون نصب هر پنل ۵ کیلوواتی ماهانه دومیلیون تومان برای این خانوارها درآمد‌زایی داشته و بالطبع در مصوبات آتی و با تعرفه گذاری جدید برای انرژی‌های تجدیدپذیر، مبالغ درآمدی کنونی افزایش یافته و متناسب با روند تورم در نرخ‌های این انرژی نیز تجدیدنظر خواهد شد.
به عبارتی نصب ۱۰ پنل خورشیدی با همین ظرفیت و نرخ‌های کنونی می‌تواند ماهانه ۲۰ میلیون تومان درآمد نصیب کشاورزان کرده و در این فرآیند نه تنها منابع پایدار معیشتی برای کشاورزان فراهم آورد که از حیف و میل بیشتر منابع آبی کشور نیز جلوگیری کند.
یادداشت- مریم حاج نورزوی سردبیر پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو
