سدپرس؛ محمدرضا محمودیان بیگدلی*: در گزارشی که پیش روی شما قرار دارد قرار است به این پرسش پاسخ دهیم که «آیا سیستم آبیاری تحت فشار در شرایط فعلی ایران قابل توصیه است»؟
البته قبل از پرداختن به سیستم‌های رایج آبیاری، باید مفهوم و هدف آبیاری توضیح داده شود.
مفهوم آبیاری عبارت است از روش‌های تامین به موقع و به اندازه رطوبت خاک، به گونه‌ای که شرایط رشد مطلوب گیاه و در نتیجه تولید بیشتر محصولات کشاورزی امکان‌پذیر شود.
در اراضی تحت آبیاری، عملیات تهیه زمین، استفاده از کود و سم و بذرهای اصلاح شده نیز در گرو آبیاری و استفاده بهتر از آب است.
در ایران با توجه به اینکه نزدیک به ۷۵درصد قلمرو آن دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است بنابراین رطوبت مناسب خاک صرفا باید از طریق عمل آبیاری تامین شود که این امر در ایران بیش از ۶هزار سال سابقه‌دارد.
در حال حاضر سیستم‌های رایج آبیاری را می‌توان به ۳ دسته ثقلی، تحت فشار و نیمه تحت فشار طبقه‌بندی کرد که هر سیستم شامل چند روش آبیاری است.
از دیدگاه دیگر نیز می‌توان سیستم‌های آبیاری را به ۲ طبقه سیستم سنتی و سیستم مدرن طبقه بندی کرد؛ سیستم آبیاری سنتی عبارت است از اقداماتی که از طریق مجموعه عقلانیت و تجارب گذشتگان برای تامین نیاز آبی گیاهان به دست آمده که معمولا در این سیستم آبیاری احداث سازه‌های هیدرولیکی ماندگار نقشی ندارند.
مهم‌ترین ویژگی مطلوب در این سیستم، همکاری و همیاری کشاورزان در امر آبیاری بود که به مرور زمان این ساختار عرفی (نحوه همکاری و همیاری کشاورزان) از بین رفته است.
در سیستم سنتی کلا نحوه انتقال و توزیع آب با روش ثقلی صورت می‌گیرد. بزرگ‌ترین اشکال این سیستم آبیاری، علاوه بر اتلاف آب، کار نیروی انسانی را نیز افزایش می‌دهند.
بدیهی است این اتلاف آب در ایام گذشته به دلایل کمی جمعیت، محدود بودن سبد غذایی، نبود تنوع محصولات و متعادل بودن سطح زیر کشت با منابع آبی موجود، بحران آفرین نبوده ولی در شرایط فعلی با توجه به افزایش جمعیت و تغییر در الگوی غذایی، از یک طرف با گسترش بی‌رویه سطح زیر کشت محصولات آبی و از طرف دیگر روند تغییرات اقلیم مواجه شده‌ایم که این امر کشور را ملزم به جلوگیری از تلفات آب می‌کند.
به همین دلیل، مطالعه و اجرای اصولی سیستم‌های مدرن آبیاری با رعایت ملاحظات فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی باید در دستور کار قرار گیرد.
سیستم‌های آبیاری مدرن شامل سیستم‌های ثقلی، تحت فشار و نیمه تحت فشار است؛ مهم‌ترین روش‌های مختلف سیستم‌های آبیاری ثقلی عبارت است از کرتی، فارو و… و سیستم تحت فشار شامل روش‌های آبیاری بارانی و قطره‌ای و… است.
تمامی روش‌های آبیاری سیستم‌های مدرن از لحاظ علمی، به شرط سازگاری با شرایط هر منطقه مورد تایید است؛ بنابراین انتخاب نوع سیستم و روش آبیاری برای منطقه مورد نظر باید با شرایط طبیعی محل، دانش و فرهنگ کشاورزان و نحوه همکاری آنها با یکدیگر و شرایط اقتصادی سازگاری داشته باشد.
برای انتخاب سیستم و روش آبیاری برای یک منطقه باید مطالعات فنی، اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی انجام و پس از آن گزینه برتر نوع سیستم و روش آبیاری برای منطقه مورد نظر انتخاب شود.
در شرایط فعلی، ترویج و گسترش بی‌رویه سیستم آبیاری تحت فشار به گونه‌ای است که خواسته یا ناخواسته با عرضه محصولات تولید کنندگان و وارد کنندگان تجهیزات غیر استاندارد آبیاری تحت فشار، به کشاورزان خرد و سیستم تولید محصولات کشاورزی زیان و ضرر وارد می‌کند.
مهم‌ترین مزیت سیستم آبیاری تحت فشار نسبت به سیستم ثقلی، صرفه‌جویی حداکثر ۱۵درصد از منابع آب مصرفی است.
اصولا سیستم‌های آبیاری در صورتی که طبق ضوابط فنی و با اصول مهندسی اجرا شده باشد، راندمان مصرف آب آنها در سطح مزارع در سیستم ثقلی حدود ۶۰- ۶۵درصد و در سیستم تحت فشار ۸۰ تا ۷۵درصد است.
این در حالی است که در شرایط فعلی با اعلام انجام طرح‌ها و پروژه‌های وسیعی از انواع سیستم‌ها و روش‌های آبیاری مدرن در مناطق مختلف کشور اما در هیچ پروژه‌ای راندمان مطلوب طراحی پروژه حاصل نشده و این نبود دستیابی به راندمان مطلوب در سیستم‌های تحت فشار اجرا شده فاحش‌تر و ملموس‌تر است.
اما مهم‌ترین دلایل نبود دستیابی به راندمان طراحی و عملکرد بهینه محصول به‌طور خلاصه عبارتست از توزیع و تحویل آب به بهره‌برداران و واگذار نشدن امور تصدی‌گری به بهره‌برداران تشکل یافته. نبود آموزش و توانمندسازی بهره‌برداران و نبود تشکل مردم‌نهاد در سطح مزارع. خرد و پراکنده بودن قطعات مالکیت بهره‌برداران. تامین نشدن به موقع و به اندازه نیاز آبی طبق برنامه آبیاری. انجام نشدن تحقیقات برای انتخاب روش مناسب محاسبه نیاز خالص آبی محصولات در مناطق هم اقلیم. ترویج نشدن کشت خزانه برای برخی از محصولات قابل کشت در خزانه (اجرای کشت خزانه حداقل ۱۵درصد در آب مصرفی هر محصول صرفه‌جویی می‌شود.) اصلاح نشدن تقویم زراعی.
تقویم زراعی (بازه زمانی تاریخ کاشت، دوره داشت و زمان برداشت محصول) بر اساس تجارب گذشته اعمال می‌شود در حالی که با توجه به روند تغییر اقلیم و افزایش دما این تقویم برای هر محصول دستخوش تغییرات شده و باید اصلاح شود. که در این حالت احتمالا طول فصل زراعی برای هر محصول کوتاه‌تر شده است.
از دیگر دلایل نبود دستیابی به راندمان طراحی و عملکرد بهینه محصول کاهش سطح زیر کشت آبی است که با اتخاذ سیاست خود کفایی محصولات کشاورزی به جای بهره‌برداری بهینه از منابع و افزایش عملکرد محصول در واحد سطح، چرا که سطوح زیر کشت محصولات را بی‌رویه افزایش داده‌ایم و این امر علاوه بر اینکه منابع آب و خاک را به هدر می‌دهد، تعرض به حریم آبراهه‌ها و اراضی ملی را نیز افزایش داده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که برای ایجاد تعادل بین منابع، حداکثر سطح زیر کشت آبی کشور، حدود ۵/۵ تا ۶ میلیون هکتار برآورد می‌شود در حالی که در شرایط فعلی نزدیک به ۹ میلیون هکتار کشت آبی داریم.
بنابراین تا موارد فوق رعایت نشود، اجرای هر نوع سیستم آبیاری اعم از ثقلی و یا تحت فشار که عمدتاً تفاوت‌های این دو سیستم در زیر بیان شده، قادر نخواهد بود اهداف از پیش تعیین شده را چه از لحاظ میزان صرفه‌جویی در مصرف آب و چه از لحاظ عملکرد محصول در واحد سطح را محقق کند.
*دکترای مهندسی محیط
